Zelfrealisatie is persoonlijk – wat gerealiseerd wordt is universeel

Sommige Advaita-leraren stellen dat verlichting niet iets is wat iemand kan verkrijgen, omdat het een reeds bestaande realiteit is. Volgens hen is het idee van een pad naar verlichting een illusie, omdat men al het Zelf is en dus al vrij. Dit idee wordt ondersteund door uitspraken zoals die van Gangaji, die stelt: "Je bent al het Zelf... je bent al vrij!" en Lakshmana Swami, die beweert dat "Het Zelf altijd aanwezig is. Er is geen sprake van het realiseren ervan." Dergelijke uitspraken zetten vraagtekens bij de traditionele opvatting dat verlichting een transformatief proces is dat een individu doorloopt.

De overgang van zoeken naar vinden

Deze benadering contrasteert met de ervaring van velen die een duidelijke overgang beschrijven van een zoekende staat van “het niet zien” naar een verlichte staat. Voor hen is verlichting niet slechts een conceptuele aanname, maar een daadwerkelijke gebeurtenis in het bewustzijn. Je wordt niet verlicht door te denken dat je verlicht bent – er moet echt iets anders gebeuren, namelijk zelfrealisatie. Je moet het zelf realiseren. En dat kan alleen door van zoeken naar vinden te gaan.

De rol van zelfonderzoek en spirituele oefening

Zelfonderzoek, meditatie en spirituele oefening zijn essentiële middelen om tot deze realisatie te komen. Dit impliceert dat verlichting geen statische waarheid is die men simpelweg kan accepteren, maar een dynamisch proces dat zich afspeelt binnen de context van een individueel leven. Toch blijft de vraag bestaan: als verlichting iets is wat door sommigen gerealiseerd werd, waarom wordt dit dan door veel spirituele zoekers als ongrijpbaar, onhaalbaar en onbegrijpelijk gezien?

Een persoonlijke ervaring van verlichting

Mijn eigen ervaring ondersteunt het idee dat verlichting een reële transformatie is die iemand kan overkomen. Voor mijn realisatie leefde ik in een wereld waarin verlichting iets leek dat ver buiten mijn bereik lag. Ik besteedde jaren aan meditatie, zelfonderzoek en het stellen van allerlei vragen zonder een definitief antwoord te vinden. Op een dag, tijdens een ogenschijnlijk gewone fietstocht naar huis, vond er een onherroepelijke verschuiving plaats. De realisatie van de ware aard van het zelf voltrok zich in een flits en veranderde mijn gehele perspectief. Het was geen grote verschuiving, maar ineens was het duidelijk. Onmiskenbaar helder. Want het is niet slechts een filosofisch idee, maar een diepgaande transformerende ervaring.

Persoonlijkheid en verlichting: een paradox?

Echter, ondanks de ervaring van verlichting blijft de persoonlijkheid bestaan. Dit leidt tot een paradox: een verlicht persoon bestaat niet in de zin dat hij een afzonderlijk ego heeft dat verlichting bezit, maar toch is er een mens die deze realisatie heeft doorgemaakt. De uitspraak "je kunt niet worden wat je al bent" suggereert dat de zoektocht naar verlichting zinloos is, maar in de praktijk blijkt dat de meeste mensen zonder deze zoektocht nooit tot realisatie zouden komen. De ervaring van verlichting brengt niet het verdwijnen van de persoonlijkheid met zich mee, maar eerder een verschuiving in perspectief. Dit betekent dat het zien van alles vanuit stralende leegte gebeurt, inclusief het opmerken van innerlijke psychologische processen als gedachten en gevoelens. Maar voor de wereld is er nog steeds de persoon met zijn kenmerken en eigenaardigheden.

Het onderscheid tussen het kleine en grote zelf

De verwarring over verlichting komt vaak voort uit een verkeerde interpretatie van het verschil tussen het kleine en grote zelf. Het kleine zelf wordt gekenmerkt door of is min of meer identiek aan de persoonlijkheid, het ego en de identificatie met gedachten en emoties. Het grote Zelf daarentegen verwijst naar de non-duale werkelijkheid, die niet gebonden is aan de beperkingen van individualiteit. Door deze twee begrippen met elkaar te verwarren, ontstaat de misvatting dat de persoon verlichting niet kan bereiken omdat hij deze al is. Dit leidt tot de conclusie dat geen enkele inspanning nodig is en dat er niets hoeft te worden gedaan, een overtuiging die in veel moderne spirituele stromingen te vinden is. Deze visie ontkracht echter het belang van oefening en discipline in het spirituele pad. En is ook in tegenspraak met alle traditionele spirituele stromingen. Het ontneemt serieuze zoekers de motivatie om te oefenen, omdat hen wordt verteld dat er niets te doen valt.

De rol van spirituele oefening en discipline

Door de aard van verlichting helder te definiëren, wordt het mogelijk om de misverstanden die ermee gepaard gaan te doorzien. Verlichting is niet de non-duale werkelijkheid zelf, maar de realisatie ervan door een individu. Dit betekent dat het een persoonlijke gebeurtenis is die wel degelijk een individu overkomt. Het idee dat niemand persoonlijk verlicht kan worden, is daarom een simplificatie die voorbijgaat aan de ervaring van talloze mensen die een diepgaande transformatie hebben doorgemaakt. Dat verlichting een universele waarheid onthult, betekent niet dat de weg ernaartoe niet individueel is. Dit is juist waarom er zoveel verschillende verslagen van verlichting bestaan.

De betekenis van een spiritueel leraar

De erkenning dat verlichting een persoonlijke ervaring is, heeft ook implicaties voor hoe we goeroes en leraren beschouwen. Een spiritueel leraar is geen onfeilbare autoriteit, maar een mens die door een proces van ontwaken is gegaan en anderen hierin kan begeleiden. Een spirituele leraar kan de leerling richting geven, maar niet de ervaring zelf overdragen. Hij of zij kan wel door een levend voorbeeld, heldere uitleg, het opruimen van misverstanden en het aanbevelen van effectieve oefeningen leerlingen helpen te zien wat ze kunnen doen om ontwaken waarschijnlijker te maken.

Verlichting is zowel universeel als persoonlijk

Verlichting is dus zowel een universeel als een persoonlijk fenomeen. Het overstijgt de individuele ervaring en verwijst naar een absolute realiteit, maar de realisatie ervan is een diep persoonlijke transformatie. Dat lijkt alleen maar een paradox als we de niveaus door elkaar halen. De realisatie is door een persoon in tijd: op een gegeven moment zie je het. Maar wat hij of zij realiseert is: de persoon is niet meer dan een concept, een gewoonte van het denken, maar in werkelijkheid is er alleen maar open helderheid, hier “binnen” en daar “buiten”, en er is geen scheiding of verschil tussen die twee. Er is alleen maar het zien van dit – de huidige ervaring. Dat was altijd al zo, maar nu zie je het. Ieder van ons kan dat zien, en ziet dat ook nu al.