Het zelf – het verschil tussen een objectief en subjectief perspectief

Twee perspectieven op het zelf

In de discussie over het zelf kunnen we twee verschillende perspectieven onderscheiden: het objectieve en het subjectieve. Het objectieve perspectief bekijkt de mens van buitenaf en ziet een persoon met een min of meer stabiel karakter. Dit perspectief wordt ondersteund door de taal, sociale interactie en psychologische studies die het individu als een herkenbare eenheid beschouwen. Het subjectieve perspectief daarentegen richt zich op de directe ervaring van het bewustzijn. Binnen dit perspectief, zoals onderzocht via bijvoorbeeld Vipassana-meditatie of directe instructies in de Advaita Vedanta, blijkt dat er geen vaststaand zelf te vinden is. In plaats daarvan bestaat er slechts een continue stroom van gedachten, gevoelens en sensaties die komen en gaan.

Die stroom heeft wel een structuur –  iedereen die het langere tijd gedaan heeft zal herkennen dat er veel herhaling van bepaalde gedachten, lichamelijke sensaties of gevoelens is – maar het vloeit, beweegt, trilt, gaat heen en weer, verandert, stroomt, is onrustig, wat afgewisseld wordt met kalmte en helderheid, waarna de volgende sessie weer “een puinhoop” van onrustige gedachten en onprettige gevoelens is. Je moet het echt gedaan hebben om te zien hoezeer het innerlijk zelf continu aan het veranderen is.

Vipassana-meditatie en het zelf

Vipassana-meditatie biedt een methode om de ervaring van het zelf systematisch te onderzoeken. Door aandachtig en zonder oordeel waar te nemen, wordt de illusie van een constant “ik” langzaam doorbroken. In plaats van een blijvende kern, blijkt het bewustzijn een dynamisch proces te zijn. Deze ervaring wijst op de leegte van het zelf en onthult de vergankelijkheid van alle mentale en fysieke fenomenen. Dit staat in contrast met hoe wij onszelf normaal gesproken ervaren in het dagelijks leven. Daar nemen we onszelf vaak waar als een continu en samenhangend individu.

De spanning tussen objectief en subjectief perspectief

De spanning tussen deze twee perspectieven roept fundamentele vragen op over identiteit. Als we onszelf van buitenaf bekijken, lijkt er een continuïteit in ons karakter en onze gedragingen te zijn. Dit komt omdat anderen ons herkennen als een consistent persoon op basis van geheugen, gewoonten en sociale rollen. Dit betekent echter niet dat er een onveranderlijke essentie in ons schuilt. De ervaring van een gefixeerd zelf blijkt bij nader inzien niet meer dan een constructie. Vanuit de meditatieve blik zien we dat wat wij als “ik” beschouwen voortdurend verandert.

De invloed van sociale interacties op identiteit

Dit inzicht heeft diepgaande implicaties voor hoe we onszelf en anderen begrijpen. De objectieve kijk is functioneel en noodzakelijk in een sociale context, maar kan misleidend zijn als we haar verwarren met de innerlijke realiteit. Onze gehechtheid aan een vaststaand zelf kan leiden tot lijden, omdat we proberen iets te behouden dat per definitie veranderlijk is. Het gevoel en de ervaring van psychologische continuïteit vervlecht onze identiteit met herinneringen en min of meer stabiele psychologische kenmerken, terwijl de fysieke continuïteit de nadruk legt op de stabiliteit van ons lichaam als drager van identiteit. Vipassana-meditatie onthult echter dat zelfs onze herinneringen en fysieke kenmerken geen stabiel zelf vormen, maar slechts tijdelijke fenomenen zijn.

Sociale identiteit en continuïteit

De theorie van sociale identiteit benadrukt dan juist weer dat ons zelfgevoel mede gevormd wordt door sociale relaties en interacties. Maar een psychologische gevoel van continuïteit, een lichaam dat van dag tot dag min of meer hetzelfde is, en langdurige sociale relaties met familie, collega’s en vrienden dragen er allemaal toe bij dat we onszelf ervaren als een min of meer stabiel, en grotendeels continu proces. We zijn er, elke dag opnieuw. En we beginnen ook niet vanaf nul – wie we zijn, wat we doen, en welke rollen we die dag zullen gaan spelen zijn grotendeels bekend.

Bestaat het zelf inherent?

Het feit dat we in sociale interacties een zelf blijven toeschrijven aan personen betekent niet dat dit zelf inherent bestaat. Dit is een belangrijke nuance die vaak over het hoofd wordt gezien. Wanneer boeddhistische teksten spreken over de afwezigheid van een zelf, verwijzen ze naar de directe ervaring, niet naar hoe we functioneren in de wereld. In die zin kunnen beide perspectieven naast elkaar bestaan zonder tegenstrijdig te zijn. De ontdekking dat er “geen zelf” is, betekent niet dat men ophoudt te bestaan, maar dat het bestaan anders wordt begrepen. Dit inzicht maakt duidelijk hoe context-afhankelijk de ervaring van het zelf is.

Het zelf als proces

In het dagelijkse leven lijkt het alsof we een vastomlijnd ik hebben dat keuzes maakt en handelt. Dit is een nuttige en zelfs onvermijdelijke illusie in een maatschappelijk verband. Echter, als we met een meditatieve blik naar onze ervaring kijken, wordt duidelijk dat er geen afzonderlijke entiteit is die onze gedachten en gevoelens beheerst. Er is slechts een proces, een constante verandering zonder vaste kern. Dit betekent niet dat er niets is, maar dat de manier waarop we gewend zijn over onszelf te denken een vereenvoudiging is.

Bovendien tonen fenomenen zoals geheugenverlies aan hoe kwetsbaar en veranderlijk ons zelfgevoel is. Bij ernstig geheugenverlies, zoals dementie, kan iemands zelfgevoel drastisch veranderen, wat suggereert dat het zelf grotendeels afhankelijk is van herinneringen en cognitieve continuïteit.

Het loslaten van het zelfbeeld

Door meditatie leren we om het idee van een vaststaand zelf losser te laten. Dit leidt niet tot nihilisme of onverschilligheid, maar juist tot een diepere vrijheid. Zonder de krampachtige identificatie met een onveranderlijk “ik” ontstaat er meer ruimte voor spontaneïteit en compassie. Dit inzicht kan ook leiden tot een lichter en flexibeler omgaan met het leven. In plaats van onszelf en anderen te zien als statische entiteiten, beginnen we te begrijpen dat alles voortdurend in beweging is.

De relatie tussen ego en lijden

De erkenning van de leegte van het zelf heeft ook implicaties voor hoe we lijden ervaren. Veel van ons lijden komt voort uit het idee dat we een vaststaand ik moeten beschermen of verbeteren. Wanneer we dit construct doorzien, verliest het zijn grip op ons. Lijden blijft bestaan, maar het wordt minder persoonlijk en minder belastend. Dit betekent niet dat we geen verantwoordelijkheid meer nemen voor ons handelen, maar dat we onze identificatie met het ego verminderen. Hierdoor kunnen we ons leven op een meer ontspannen en open manier benaderen.

Een flexibele benadering van het zelf

Tot slot kunnen we stellen dat beide perspectieven – het objectieve en het subjectieve – elkaar aanvullen. In de wereld functioneert het alsof we een zelf hebben, terwijl de directe ervaring toont dat dit zelf slechts een verzameling veranderende fenomenen is. Theorieën over psychologische, fysieke en sociale continuïteit helpen om verschillende dimensies van identiteit te begrijpen, maar geen enkele theorie kan het zelf als een vaststaande entiteit bewijzen. Deze paradox is geen probleem, maar een uitnodiging om op een flexibele manier met ons bestaan om te gaan. We hoeven ons niet rigide vast te klampen aan een bepaald idee van onszelf. In plaats daarvan kunnen we openstaan voor de voortdurende verandering die het leven kenmerkt.

Stabiliseren in open helderheid

Wanneer je begint met mediteren, ontdek je dus al snel dat je geest nooit stil is. Gedachten komen en gaan, gevoelens wellen op en verdwijnen weer, herinneringen duiken op zonder waarschuwing, en verwachtingen over de toekomst houden je bezig. Soms merk je dat je in stilte met jezelf praat, alsof er een constante interne dialoog gaande is. Tegelijkertijd zijn er lichamelijke sensaties: een lichte tinteling in je handen, de druk van je ademhaling, misschien een steekje hier of daar. Al deze verschijnselen vormen een onophoudelijke stroom die niet te stoppen lijkt. Dit kan confronterend zijn, omdat het idee van een stabiel, vaststaand zelf hierdoor onder druk komt te staan. Wie of wat ben je eigenlijk als alles in je ervaring voortdurend verandert?

Om dit te doorzien, zijn specifieke instructies nodig die je leren hoe je deze stroom kunt waarnemen zonder erin meegezogen te worden. Dit kunnen we ‘constant gadeslaan’ noemen: het besef dat er een gewaarzijn is dat al deze verschijnselen kan zien zonder zelf te veranderen. Je begint te ontdekken dat gedachten, gevoelens en sensaties niet jou zijn, maar in jou opkomen en verdwijnen. Dit opent de deur naar een dieper begrip van gewaarzijn als een open, heldere ruimte waarin alles verschijnt zonder dat het vastgehouden hoeft te worden. Langzaam verschuift je perspectief van het volgen van beweging naar het rusten in een stille, stabiele aanwezigheid. Er ontstaat een nieuwe vorm van vrijheid: niet door controle, maar door het herkennen van datgene wat nooit beweegt. In die openheid worden gedachten en emoties minder overweldigend, en ontvouwt zich een diepe, vanzelfsprekende helderheid.