Onmiddellijke of geleidelijke verlichting

Het debat over verlichting draait om twee benaderingen: de onmiddellijke directe weg en de geleidelijke systematische weg. De directe weg benadrukt dat verlichting altijd al aanwezig is en geen inspanning vereist, terwijl de systematische weg juist pleit voor toewijding, meditatie en discipline om dit te realiseren. Beide benaderingen hebben waarde, maar ook valkuilen wanneer ze elkaar uitsluiten. Verlichting kan plotseling of geleidelijk plaatsvinden, vaak afhankelijk van persoonlijke omstandigheden en voorbereiding. Dit artikel verkent de verschillende visies, methoden en voorwaarden die het pad naar verlichting beïnvloeden.

De moderne, directe weg naar verlichting

De directe weg, en dan met name de moderne neo-advaita, ontkent een weg te zijn, aangezien zij juist benadrukt dat verlichting altijd al het geval is. Bekende uitdrukkingen zijn onder andere: “je kunt niet worden wat je al bent”, “er is niemand die iets op kan geven”, “er is niets nodig”, “stop willen begrijpen en streven”,” geef je over aan wat is”, “doe niets”.

Je kunt tegenwoordig satsangs bezoeken waar het spel van  vraag en antwoord wordt gespeeld, waar deze visie wordt gepromoot en uitgelegd, en waar je wordt aangeraden om deze methode te volgen en niet langer te investeren in aandacht geven aan je levensproblemen en psychologische worstelingen. De instructie is: stop, geef je over aan wat is, herken wat voortdurend waar is. Vervolgens wordt, heel grappig, ontkend dat dit een visie, instructie en methode is. Leegte is de oplossing, vorm het probleem.

Deze niet-methode is gebaseerd op de ontdekking, tijdens verlichting, dat het ongeconditioneerde altijd aan de basis staat van alles wat geconditioneerd is, maar daar nooit door wordt veranderd, aangetast, gemodificeerd of beïnvloed. Daarom moet je vaak ook zo lachen; alle inspanningen, alle uren van mediteren terwijl je knieën in brand lijken te staan, de vele jaren van brandnetelsoep eten in een onverwarmde grot, nooit meer dansen en lekker dom doen, waren in feite niet nodig.

De aard van verlichting en het moment van ontwaken

Maar we moeten hier wel wijzen op een subtiel verschil tussen enerzijds de aard van, en anderzijds de gebeurtenis van verlichting (op deze site meestal “ontwaken” genoemd). De aard van verlichting is ongeconditioneerd, tijdloos, ongemanifesteerd oneindig potentieel. Maar de gebeurtenis van verlichting is wel degelijk in tijd te plaatsen, werd door bepaalde omstandigheden, bijvoorbeeld een crisis, of langdurig zelfonderzoek (wie ben ik?)  getriggerd, en wordt altijd door iemand in specifieke omstandigheden, en op een eigen manier tot uitdrukking gebracht. Alle boeddha’s zien precies hetzelfde – dit – maar dit Dit is op elk moment weer nieuw en anders.

Het is in zekere zin een vorm van genade, van geluk, van zomaar zonder reden, dat verlichting wel gebeurt bij de één, terwijl de ander, die minstens net zo serieus haar best doet om Het Grote Doel te bereiken er maar niet in slaagt. Aan de andere kant; de voorwaarden voor geluk en genade zijn te beïnvloeden, en hoewel dat geen garantie biedt, maakt dat het bereiken van verlichting wel degelijk waarschijnlijker. Hoewel je dus inderdaad niet kunt worden wat je bent, kun je je dus wel op een bepaald moment realiseren wie je bent.

De waarde van meditatie

Om tot die realisatie te (kunnen) komen is meditatie, en dan met name de praktijk van mindfulness, of voortdurend getuige zijn, een goede inleiding voor de meer subtiele vormen van geestelijke oefeningen. Door oefening kun je leren om uit de gebruikelijke staat van voortdurend afgeleid zijn te komen en meer gefocust en helder te worden. Dit kost aanzienlijk veel tijd en inspanning want de geest wordt niet voor niets wel eens vergeleken met  een dronken aap die van tak tot tak slingert. Maar wie eenmaal enigszins gestabiliseerd is in heldere, open beschikbaarheid kan leren om hierin steeds meer te ontspannen en zo de meer natuurlijke staat van spontaan gewaarzijn te herkennen. Dit kost misschien in het begin wel inspanning maar wordt dan steeds meer iets wat als vanzelf gebeurt.

Ondersteunend in dit hele proces is de gelijktijdige ontwikkeling van geduld, vriendelijkheid, mededogen, discipline en ethisch correct gedrag. Wat dat laatste betreft; breng niet doelbewust schade toe aan andere levende wezens, heb lief, en de rest mag je verder zelf wel invullen. Hoewel dit allemaal niet werkelijk voorwaarden zijn voor realisatie maken ze het slagen daarvan wel een stuk waarschijnlijker. Wie voortdurend geïrriteerd en ongeduldig oude vrouwtjes aan de kant duwt kan niet tegelijkertijd ontspannen in moeiteloos gewaarzijn; die wordt meer in beslag genomen door zelfzuchtig denken en voelen.

Dus check jezelf; ben je regelmatig ongelukkig, wordt je gemakkelijk boos om kleinigheden, voel je vaak verongelijkt door de manier waarop mensen je behandelen, probeer je soms anderen een hak te zetten of ze te benadelen (en honderd andere mogelijke vormen van sterk met jezelf en je eige bezig  zijn) dan is het waarschijnlijk beter dat je je voorlopig meer richt op methodes of therapieën die dit soort vormen van in de knoop zitten aanpakken.

Het is niet zo dat de ongeboren boeddha natuur dan minder aanwezig is, maar hij zit duidelijk wel wat dieper verstopt voorlopig. Eerst maar eens de modderige korst er omheen wat afpellen. Op die manier wordt het veel gemakkelijker om de aandacht te gaan richten op iets wat in feite heel subtiel is. Zo subtiel zelfs dat het geen enkele substantie of eigenschappen heeft.

De traditioneel systematische weg

De vele tradities die benadrukken dat er een noodzaak is om te oefenen, dat je regelmatig (veel) moet mediteren, en dat tijd, ontwikkeling,  proces en methode geëerd moeten worden hebben dus wel degelijk hun waarde.  Hier krijg je handvaten aangereikt, wordt je niet meteen in het diepe gegooid (“leer maar zwemmen door in het water te springen”), kan je door opeenvolgende initiaties een van te voren uitgestippeld pad afleggen, en weet je altijd dat je nog een lange weg te gaan hebt. Als het al zo is dat er een ervaring van verlichting is, is er ook de neiging om hier niet te veel ruchtbaarheid aan te geven, omdat er altijd nog wel meer te bereiken valt. Het proces van ontwikkeling houdt nooit op en er lijkt een zekere terughoudendheid te zijn om wat dan ook maar te claimen.

Harmonische realisatie of een plotselinge doorbraak

Als realisatie of verlichting plaatsvindt zijn er globaal twee mogelijkheden – ofwel is er sprake van een zekere harmonie in gedrag, gevoelens en gedachten waardoor de aandacht niet keer op keer daar onvrijwillig naar toe wordt getrokken en is er veel energie beschikbaar voor meditatie of zelfonderzoek; ofwel is er een bijna ondraaglijke psychologische spanning aanwezig die plotseling, en vaak ook geheel onverwachts, tot een doorbraak leidt. In het tweede geval is er meestal ook achteraf veel tijd nodig om alles weer beetje op een rijtje te zetten.

Omdat het niet gezocht werd is het ook een grote schok om te bemerken dat plotseling het ik-gevoel verdwenen is; het kan flink desoriënterend zijn als je daar niet op voorbereid was.

De methode waarbij bewust wordt toegewerkt naar verlichting biedt ook een bepaald raamwerk, een zekere structuur en context aan om de gebeurtenis een plaats te geven. Evengoed is er dan toch wel sprake van verbazing, dankbaarheid en vreugde; maar er is ook de absolute zekerheid dat dit is wat altijd gezocht werd. Voor degene die zonder te zoeken plotseling – of soms geleidelijk – het zelf helemaal kwijt is geraakt kan het langer duren voordat duidelijk is wat er eigenlijk gebeurd is. Die heeft niet de ondersteuning en het begrip die wel door de meer traditionele vormen van ”wegen naar verlichting” geboden werd.