Alles verdwijnt, alles blijft: De paradox van ontwaken

Eén van de meest gestelde vragen die steeds weer terugkomen in de commentaren van spirituele zoekers is – hoe doe je dat, verlicht worden? Zoals je hier kunt lezen – daar zijn veel verschillende wegen voor. Waar het meestal mis gaat is dat mensen heel bijzondere ervaringen willen hebben – van Licht, van Onvoorwaardelijke Liefde, van Bliss en Verrukking, of Antwoord hebben op Alle Vragen. En daaronder ligt vaak een ander, minder expliciet verlangen: een einde maken aan het lijden. Want veel spiritueel oefenen komt voort uit een sterk gevoeld ongemak. Het lichaam doet pijn, depressie en wanhoop liggen net onder de oppervlakte, de relaties met anderen voelen onprettig, de ware liefde is nog steeds niet gevonden, twijfel over de eigenwaarde is constant aanwezig - kortom, het leven wil maar niet lukken.

Spiritualiteit biedt dan de suggestie dat het mogelijk is om dat lijden te verminderen en dat bijvoorbeeld yoga, vasten, meditatie en retraites kunnen helpen bij het vinden van meer innerlijke vrede. En dat is ook zo.

Maar er zal bijna altijd ook het begrip “verlichting” genoemd worden, en dat klinkt als de ultieme oplossing voor al het persoonlijk lijden. Plus een aantal andere bonuspunten, zoals universele liefde, diep weten en wijsheid, bewondering van andere spirituele zoekers, en nooit meer twijfelen en stomme dingen doen. Maar helaas – dat is vooral een wolk van misverstanden die rond dit hele begrip hangt.

Veel van die misverstanden worden besproken in dit artikel: Opvattingen en misverstanden over verlichting

Door hier diverse verhalen over het ontwaken te verzamelen kun je al lezende ontdekken dat het vaak om heel iets anders gaat dan je misschien zou denken, want spiritueel ontwaken, zoals beschreven in de teksten die je hieronder vindt, vertoont een aantal terugkerende thema’s die anders zijn dat persoonlijk spiritueel succes.

Terugkerende thema’s in spiritueel ontwaken

Allereerst is er het besef dat het ‘ik’ niet bestaat als een afzonderlijke entiteit, maar slechts een concept is binnen bewustzijn. Veel verhalen benadrukken de plotselinge realisatie dat de waargenomen wereld geen losstaande objecten bevat, maar een eenheid is waarin geen scheiding bestaat. Een tweede thema is de ervaring van diepe rust en vrede die met deze realisatie gepaard gaat. Ook wordt vaak verwezen naar een bevrijding van identificatie met gedachten en emoties, waardoor een fundamenteel andere manier van ervaren ontstaat.

Verschillende paden naar ontwaken

Hoewel de kern van ontwaken universeel lijkt, verschillen de paden waarlangs mensen tot deze ervaring kwamen aanzienlijk. Sommigen beschrijven een plotselinge en onvoorziene doorbraak, vaak veroorzaakt door een crisis of een existentieel moment van verwondering. Anderen bereikten hun inzicht geleidelijk, door jarenlange meditatie, studie en introspectie. Een opvallend patroon is dat mensen met een diep verlangen naar waarheid vaak spontaner tot ontwaken lijken te komen. Dit suggereert dat de intensiteit van het zoeken invloed kan hebben op de uiteindelijke realisatie.

Zelfonderzoek: wie ben ik?

Een vorm van meditatie en zelfonderzoek die regelmatig genoemd wordt, is de vraag 'Wie ben ik?'. Deze vraag is geen psychologisch onderzoek, maar een directe poging om de kern van het ik-besef te doorgronden. Ramana Maharishi introduceerde deze methode, en Nisargadatta benadrukte het belang van het grondig analyseren van het weten 'Ik ben'. Vaak komt deze vorm van meditatie pas laat in de spirituele zoektocht naar voren, maar ze blijkt zeer effectief in het realiseren van de waarheid van leegte als de kern van ons wezen.

Zen, Boeddhisme en Advaita Vedanta

Binnen de traditie van Zen was spirituele verlichting voor veel serieuze studenten een haalbaar doel. Deze Chinees/Japanse vorm van intensief mediteren ontwikkelde effectieve methoden om het proces van ontwaken te ondersteunen - langdurige meditatie en directe overdracht van inzicht. Zen is minder afhankelijk van taal, en je vindt hier dan ook diverse verhalen over ontwaken van Westerlingen waarbij de traditie van Zen een grote rol heeft gespeeld – bijvoorbeeld bij Adyashanti, Beatriz Dantler, Bonnie Greenwell, Gerta Ital, Joan Toliffson, Linda Clair en Philip Kapleau, En natuurlijk Bobo roshi (wél met een korreltje zout), Bankei en Seung Sahn.

Er is inmiddels ook een levendige Amerikaans-Boeddhistische traditie ontstaan, die op haar eigen manier een moderne invulling geeft aan de leer van de Boeddha. Adyashanti zou je daaronder kunnen scharen, maar je vindt hier ook de verhalen van Andrea Pucci, Joel Morwood, Dan McKee, Fred Chambers, Matt Sieradski, Todd Corbett en Tom Kurzka.

En er is de meer traditionele vorm van Advaita Vedanta, met drie diamanten van leraren – Ramana Maharishi, Nisargadatta en de minder bekende Krishna Menon. Van de eerste twee vind hier hun verhaal over ontwaken, maar ook mensen als Aziz Kristof, Bobby Meizer, Bodhi Avasa, Bonnie Greenwell, Charlie Hayes, Joan Toliffson, Karen McPhee, Nathan Gill, Pamela Wilson, Rupert Spira en in Nederland Alexander Smit en vervolgens Jan Kees Vergouw, Jan Koehoorn, Onno Veerman en Susan Frank, zijn daar diepgaand door beïnvloed.

Dan is er de moderne vorm van Advaita, soms neo-Advaita genoemd, dat met zijn open satsangs juist toegankelijker is voor spirituele zoekers van alle niveaus. In deze bijeenkomsten worden veel vragen beantwoord en is er een actieve dialoog over ontwaken en verlichting. Dit maakt Advaita voor velen aantrekkelijk, omdat het direct inzicht lijkt te bieden in de kern van spiritueel ontwaken.

Je vindt hier ook veel verhalen van mensen die bij Papaji, aka Poojaji hun eerste ervaring van ontwaken hadden – blijkbaar had hij een enorm charisma, dat voor velen als een katalysator werkte. Zie bijvoorbeeld de verhalen van Bharat Rochlin, Isaac Shapiro en Annette Knopp, Aruna Byers, Catherine Ingram, Mooji, Pratima, Gangaji en daarmee ook weer John Sherman

En er zijn hier een aantal verhalen te vinden waarbij mensen de diepgaande invloed van Eckhart Tolle, Osho, John Wheeler en Tony Parsons noemen – hun verwoording heeft velen geholpen op weg naar ontwaken.

Maar  we zien ook dat verreweg de meesten veel verschillende boeken hebben gelezen van soms heel diverse spirituele leraren. Sommigen hebben ervaringen in meerdere tradities, m.n. Zen en Advaita. Er is niet één weg, of één manier, die leidt naar het Ene.

Dzogchen

Eén traditie die m.i. heel effectief is in het mogelijk maken van ontwaken en verlichting ontbreekt vrijwel geheel in deze bloemlezing, en dat is de Tibetaans Boeddhistische traditie van Dzogchen. Het kan komen doordat mijn beheersing van het Tibetaans minimaal is – of het kan zijn dat zij die in deze traditie een verslag hebben gemaakt van hun ervaringen maar weinig naar het Engels zijn vertaald. Ik heb daarom op deze website een aparte sectie gemaakt over dit spirituele pad.

Eindpunt of begin van verdere verdieping

Een belangrijk verschil is dat traditionele stromingen verlichting vaak niet als eindpunt beschouwen, maar als het begin van verdere verdieping. In Zen, Mahamudra en Dzogchen wordt verlichting niet breed uitgemeten en wordt er vaak benadrukt dat verdere beoefening essentieel is. Advaita lijkt daarentegen explicieter in het bespreken van verlichting, wat de indruk wekt dat het een effectievere methode is. Dit kan echter een vertekening zijn, omdat degenen die via andere paden tot realisatie komen, daar minder openlijk over spreken. Hierdoor ontstaat mogelijk de misvatting dat verlichting binnen Advaita vaker of sneller voorkomt. In werkelijkheid hangt spirituele realisatie niet alleen af van de gekozen traditie, maar vooral van de ernst en toewijding van de zoeker. Uiteindelijk zijn alle authentieke tradities slechts wegen naar dezelfde tijdloze waarheid.

De ervaring van ontwaken

De ervaring zelf wordt vaak omschreven als een plotselinge verschuiving in perspectief, een ‘zien’ dat alles altijd al één was. Sommige mensen beschrijven dit als een onmiddellijke instorting van het ego, terwijl anderen een subtieler proces van inzicht rapporteren. Een veelvoorkomend element is de sensatie van grenzeloosheid, alsof het afgescheiden ‘ik’ oplost en alleen het zuivere gewaarzijn overblijft. Velen spreken ook over een diepe liefde en compassie die met deze ervaring gepaard gaat. Opvallend is dat woorden ontoereikend lijken om de ervaring volledig te vatten, wat wijst op de niet-conceptuele aard ervan.

Geen ego, geen probleem

Het realiseren van ego-loosheid na spiritueel ontwaken brengt geen angst of verwarring, maar juist een diepe innerlijke vrede. In plaats van desoriëntatie ontstaat er een helder inzicht in de aard van het bestaan, vrij van de beperkingen van een afgescheiden zelf. Dit proces leidt tot een diep gevoel van thuiskomen, omdat de identificatie met tijdelijke gedachten en emoties wegvalt en plaatsmaakt voor een tijdloze aanwezigheid. In tegenstelling tot psychologische of psychiatrische problemen, gaat deze staat niet gepaard met verlies van autonomie of persoonlijk disfunctioneren. Integendeel, er ontstaat een grotere vrijheid en spontaneïteit in handelen, omdat de last van het ego niet langer de ervaring kleurt. Hierdoor is spiritueel ontwaken geen crisis, maar een bevrijding naar een leven van moeiteloze openheid en verbondenheid.

Wat gebeurt er na ontwaken?

Na de ervaring van ontwaken volgen verschillende reacties. Sommige mensen ervaren een onmiddellijke stabiliteit en een moeiteloze aanpassing aan deze nieuwe staat van zijn. Anderen doorlopen een periode van integratie waarin oude conditioneringen en gewoonten nog invloed uitoefenen. Vaak wordt gesproken over een fase waarin het besef steeds dieper indaalt en er een voortdurende heroriëntatie op het dagelijkse leven plaatsvindt. Een ander terugkerend aspect is het wegvallen van de drang om iets ‘te bereiken’, aangezien alles al als compleet wordt ervaren. Toch melden sommigen dat het ego zich subtiel opnieuw probeert te manifesteren, maar meestal is dat niet echt een probleem, want het kan juist leiden tot een verdere verdieping van het proces.

De rol van meditatie, boeken en satsangs

Boeken, meditatie en satsangs spelen wisselende rollen in het proces van ontwaken. Voor sommige mensen waren non-duale boeken de sleutel tot hun realisatie, vooral wanneer ze op het juiste moment kwamen. Meditatie wordt door velen genoemd als een middel om de geest stil en ontvankelijk te maken voor het inzicht. Anderen beschrijven echter dat meditatie eerder een voorbereiding was, maar dat de uiteindelijke doorbraak spontaan plaatsvond. Satsangs, oftewel bijeenkomsten met verlichte leraren, worden vaak als zeer krachtig ervaren, omdat de aanwezigheid van iemand die ‘het ziet’ een directe overdracht van inzicht kan faciliteren.

Geen vast recept voor ontwaken

Wat opvalt in de verhalen is dat er geen vast recept voor ontwaken bestaat. De ene persoon ervaart een plotselinge realisatie zonder enige spirituele oefening, terwijl een ander jarenlang intensief mediteert voordat een doorbraak plaatsvindt. Toch zijn er duidelijke patronen zichtbaar: het loslaten van identificatie met gedachten, een plotselinge of geleidelijke verschuiving in perspectief en een ervaring van diepe rust en vrijheid. De overgangsperiode na ontwaken blijkt bij velen een tijd van heroriëntatie en verdieping, waarbij het oude ‘ik’-besef soms nog schaduwachtig blijft meespelen.

Stabiliteit na het ontwaken

Over het algemeen lijkt de mate waarin iemand na ontwaken in een stabiele staat van verlichting blijft, af te hangen van eerdere conditioneringen en het vermogen om de nieuwe werkelijkheid volledig te aanvaarden. Sommige verhalen beschrijven een blijvende moeiteloze aanwezigheid, terwijl anderen een golfbeweging ervaren tussen inzicht en oude patronen. Dit suggereert dat ontwaken niet altijd een definitief einde aan alle innerlijke worstelingen betekent, maar eerder een radicale verschuiving die zich kan verdiepen naarmate oude structuren verder oplossen.

De invloed van leraren en boeken

Wat betreft de waarde van boeken en leraren is er een tweedeling in de ervaringen. Voor sommigen waren externe bronnen essentieel om tot het inzicht te komen, terwijl anderen aangeven dat de waarheid uiteindelijk van binnenuit kwam. Dit past binnen de non-duale visie dat ontwaken niet door iets van buitenaf veroorzaakt kan worden, maar slechts herkend wordt als altijd al aanwezig. Toch geven veel mensen aan dat het lezen van de juiste boeken op het juiste moment of het luisteren naar een verlichte leraar een katalyserende werking had. Dit wijst erop dat hoewel ontwaken spontaan kan gebeuren, bepaalde invloeden de kans hierop kunnen vergroten.

Liefde en mededogen na ontwaken

Een ander belangrijk aspect dat vaak in de verhalen terugkomt, is de verdieping van liefde, vriendelijkheid en mededogen na het ontwaken. Veel mensen ervaren een diepere verbondenheid met anderen en een natuurlijke stroom van compassie, omdat de illusie van afgescheidenheid is weggevallen. Dit leidt vaak tot een spontaan helpen van anderen zonder een gevoel van persoonlijke verdienste of verplichting. Sommigen beschrijven hoe relaties moeitelozer en authentieker worden, omdat de behoefte aan erkenning of bevestiging verdwijnt. Het gevoel van universele liefde wordt vaak genoemd als een van de meest blijvende en transformerende aspecten van ontwaken.

Veel paden, één ontdekking

Samenvattend laten de verhalen een breed scala aan paden naar ontwaken zien, maar met duidelijke overlappen in ervaring en integratie. Er zijn veel verschillende manieren om tot verlichting te komen, variërend van spontane inzichten tot jarenlange toewijding aan meditatie en studie. Toch lijken bepaalde factoren het ontwaken waarschijnlijker te maken, zoals een diep verlangen naar waarheid en een innerlijke overtuiging dat zelfrealisatie mogelijk is. Mensen die vasthoudend blijven zoeken en diepgaand zelfonderzoek doen, rapporteren vaker een doorbraak. Dit zelfonderzoek, vaak gericht op de vraag 'Wie ben ik?', leidt bij velen tot de realisatie dat het 'ik' slechts een conceptuele constructie is. Daarnaast speelt doorzettingsvermogen een grote rol, aangezien het proces van ontwaken soms met periodes van twijfel en verwarring gepaard gaat. Wanneer iemand blijft vertrouwen op de mogelijkheid van ontwaken en bereid is alles wat als vaststaand werd aangenomen in twijfel te trekken, lijkt de kans op zelfrealisatie te groeien. Ook de ontmoeting met een leraar of inspirerende teksten kan een katalysator zijn, maar de uiteindelijke realisatie moet van binnenuit komen. Dit verklaart waarom sommige mensen onverwachts ontwaken, terwijl anderen jarenlang zoeken. Uiteindelijk blijft de essentie van alle verhalen hetzelfde: de ontdekking dat er alleen bewustzijn is en dat het ik slechts een illusie is, of in ieder geval imaginair, een concept. De realisatie van non-dualiteit lijkt universeel en onafhankelijk van persoonlijke achtergrond, maar de manier waarop iemand daar komt varieert sterk. Het proces na ontwaken is vaak een periode van aanpassing, waarbij oude gewoonten en patronen nog kunnen opkomen. Meditatie, boeken en satsangs blijken voor velen behulpzaam, maar niet noodzakelijk voor het ontwaken zelf.

Uiteindelijk lijkt de kern van alle verhalen hetzelfde: de ontdekking van leeg, stralend, zelfverlichtend, altijd vrij bewustzijn dat moeiteloos alles waarneemt, omdat het alles is.